Dawne radzieckie bazy wojskowe z perspektywy 30 lat. Etnograficzne mise-en-sce

Autor

Demski Dagnosław

Dr hab., Ośrodek Etnologii i Antropologii Współczesności, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska. ORCID: 0000-0002-3977-0294

Dawne radzieckie bazy wojskowe z perspektywy 30 lat. Etnograficzne mise-en-sce

Resume

Artykuł omawia przekształcenia miejscowości stanowiące dawniej radzieckie bazy wojskowe, jakie dokonały się po wycofaniu wojsk radzieckich w latach 1991–1993. Analiza dotyczy trzech tego typu baz  – w Bornem Sulinowie (Polska), Milovicach (Czechy) oraz w rejonie Gulbene (Łotwa), a badania prowadzone były w latach 2005–2020 i zakończone z powodu ograniczen wywołanych pandemią koronawirusa. Transformacje tych miejsc i zaadaptowanie dawnej infrastruktury do nowej sytuacji w miastach zamieszkalych przez ludność cywilną przedstawiam z pozycji ‘wystawienniczej’. Wychodzę z założenia, że po odejściu wojsk rosyjskich decyzje, co do przyszłości miasta należały również do lokalnej ludności. Generalnie to miescowe władze lokalne miały w latach 1993–2020 największy wpływ na rozwój tych miast (Borne Sulinowo, Milovice). W wyniku tych decyzji rozwój poszedł w różnych kierunkach – cele, kierunek, stosunek do trudnej przeszłości, uwarunkowania w kontekście historycznym i geograficznym – i to jest przedmiotem analizy. Można zaobserwować zderzenie długoterminowych strategii państwowych z taktyką używaną przez jednostki, w tym praktyki codzienne. Jak się okazuje, często kształt przemian nadawała lokalna jednostkowa sprawczość a nie dalekosiężne plany i struktury. Porównując działania i zmiany w tych trzech miejscowościach zwracam uwagę na tzw. mise-en-scene, pojęcie stosowane w sferze teatru i filmu, ale także w etnografii, rozumianej jako wyznaczanie terenu. Właśnie takie praktyki formowały odrębny ‘mikrokosmos’, który później służył jako atrakcja dla przyjezdnych i turystów. Zestawienie badań w tych trzech miejscowości przyniosło wnioski, że każda niesie inną historią wynikłą w odmiennym kontekście, a co za tym idzie specyficzny przekaz: współczesne miasto otwarte na przyszłość wykorzystujące również swoją unikalną militarną przeszłość (Borne Sulinowo), miasto nastawione na rozrywkę wykorzystujące do tego rozbudowane powojskowe przestrzenie, np. lotnisko, budynki (Milovice) oraz raczej pozostawienie śladów w lesie i zamazywanie tej nieodległej przeszłości (rejon Gulbene). Każda z tych miejscowości zmaga się ze swoją trudną i niechcianą przeszłością, ale z upływem czasu nabieranie dystansu do niej manifestuje się na różnorodne sposoby (rozrywka, muzea, przedstawienia pamięci, festiwale pojazdów wojennych itp.).

Słowa kluczowe

dawne radzieckie bazy wojskowe, kraje Europy środkowej, Polska, Czechy, przekształcenia, cywilne obiekty, mise-en-scène, sprawczość, praktyki codzienne.

Sources and literature

1. Bennett T. (2004) The Exhibitionary Complex. In: Schwartz, Vanessa R., Przyblyski, Jeannene M. The Nineteenth-Century Visual Culture Reader. Routledge: 117–130.
2. Boldāne-Zelenkova I. (2017) Mārciena – between Legacy and Nostalgia. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 149–170. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.boldane_zelenkova.
3. Bordwell David – Kristin Thompson. 2001. Film art. An introduction. New York: McGraw Hill.
4. Braddock Jeremy, 2013, Collecting as Modernist Practice. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
5. Czarnecka D (2017) The ‘Degraded’ Landscape of a Post-Soviet Military Base in Poland: Outside Vs. Inside View. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 121–148. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.czarnecka.
6. Czarnecka D. (2019) Tourism as remembrance activity: the international gathering of military vehicles in post-military base in Poland. Český lid, vol. 106, no 4, pp. 463–490. DOI: https://doi.org/10.21104/CL.2019.4.03.
7. Demski D., Czarnecka D. (2015) Mapping Meanings in the Post-Soviet Landscape of Borne Sulinowo. Latvijas Vēstures Institūta. Žurnāls, vol. 95, no. 2. pp. 96–120. URL : ttps://www.lvi.lu.lv/lv/LVIZ_2015_files/2numurs/D_Demski_D_Czarnecka_Mapping_LVIZ_2015_2.pdf.
8. Demski D. – Czarnecka D. (2018) A Site Shaped by Discontinuity: the Practices of Place-Making in a Post-Soviet Military Base in Poland. Suomen Antropologi. Journal of the Finnish Anthropological Society, vol. 43, no. 2, pp. 30–52. DOI: https://doi.org/10.30676/jfas.v43i2.69843.
9. Demski D. (2017) Values, Substantiality, and Passage of Time: Representations and Reinterpretations of Military Heritage, Folklore: Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 171–192. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.demski.
10. Demski D. (2019) From Military Sites to Exhibitionary Arenas in Poland and Latvia, 2015–2019. Český lid, vol. 106, no 4, pp. 491–514. DOI: https://doi.org/10.21104/CL.2019.4.04.
11. Gilbert PR (2015) Trouble in Para-Sites. Deference and Influence in the Ethnography of Epistemic Elites, Anthropology in Action, vol. 22, no 3, pp. 51–61. DOI: https://doi.org/10.3167/aia.2015.220307.
12. Grębecka Z. (2017) Obcy w mieście. Żołnierze radzieccy w pamięci, doświadczeniu i opowieści legniczan, Kraków: Herito.
13. Harlov-Csortán M 2017, From the borderland of the iron curtain to european and world cultural heritage, Folklore. Electronic Journal of Folklore 70: 193–224. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.harlov_csortan.
14. Lorke C. (2017) After the end of “little Moscow»: memories, (re)construction, and appropriation of space in Wünsdorf. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 20–50. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.lorke.
15. Marcus GE (1997) ‘The Uses of Complicity in the Changing Mise-en-Scene of Anthropological Fieldwork’. Representations, no. 59, pp. 85–108. doi: https://doi.org/10.2307/2928816.
16. Murgia C. (2021) Introduction: Staging the Temporary: The Fragile Character of Space [in:] Bauer, Dominique – Murgia, Camilla (eds.). 2021. Ephemeral Spectacles, Exhibition Spaces and Museums, 1750–1918. Amsterdam: Amsterdam University Press, 8–16. DOI: https://doi.org/10.1017/9789048542932.001.
17. Sántha I. (2017) «Invisible places, hidden history»: therole of the former «russian airport» in telling stories about thefront in the south vértes region. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 72–96. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.santha.
18. Seljamaa EH – Czarnecka D – Demski D (2017) «Small Places, Large Issues»: Between Military Space and Post-Military Place. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 7–18. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.introduction.
19. Starck Lindsay 2019, The «(Dis-)Possessed»: Djuna Barnes’s Nightwood and the Modern Museum [in:] The Imagery of Interior Spaces (ed.) Dominque Bauer and Michael J. Kelly, Punctum Books. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv19cwdj8.12.
20. Tomek P. (2017) Life with soviet troops in Czechoslovakia and after their withdrawal. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 97–120. DOI:10.7592/FEJF2017.70.tomek. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.tomek.
21. Urry J. – J. Larsen (2011) The Tourist gaze 3.0, London: Sage Publications. DOI: https://doi.org/10.4135/9781446251904.
22. Zhanaev A. (2020) A military zone in a dwelling of the Buddhas: Appropriation and re-appropriation of the cultural landscape in Transbaikalia. Český lid, vol. 107, no 3, pp. 309–334. DOI: https://doi.org/10.21104/CL.2020.3.02.