Byłe sowieckie bazy wojskowe w Polsce i na Łotwie a rozwój praktyk turystycznych. Studium wybranych przypadków (część I)

Autor

Dr  Czarnecka  Dominika

Adiunkt w Ośrodku Etnologii i Antropologii Współczesności, Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk w Warszawie. ORCIDID: https://orcid.org/0000-0002-6841-9567

Byłe sowieckie bazy wojskowe w Polsce i na Łotwie a rozwój praktyk turystycznych. Studium wybranych przypadków (część I)

Resume

Niniejszy artykuł dotyczy praktyk turystycznych rozwijanych w obrębie wybranych byłych sowieckich baz wojskowych w Polsce (Borne Sulinowo, Kłomino, Pstrąże) i na Łotwie (Skrunda‑1, Karosta w Lipawie, twierdza Daugavgrīva). Przedstawiony w tekście katalog praktyk turystycznych – 1) ruch urban exploration, 2) wytyczanie ścieżek i eksplorowanie poprzez spacerowanie, 3) zakładanie i zwiedzanie muzeów i quasi-muzeów, 4) reality shows z elementami spektaklu, 5) organizowane i uczestnictwo w eventach – ma z założenia charakter otwarty i selektywny zarazem. Obejmuje on wyłącznie te rodzaje praktyk, które opierają się na wykorzystaniu materialnego dziedzictwa militarnego oraz wyselekcjonowanych elementów historii, w celu kreowania unikalnych produktów turystycznych, w tym odrębności miejsca w kontekście jego przeszłości. Skupienie uwagi na praktykach turystycznych rozwijanych w odmiennych kontekstach – polskim i łotewskim – pozwoliło na ukazanie, w jaki sposób posowieckie materialne dziedzictwo militarne w obu krajach wykorzystywane jest do pełnienia nowych funkcji, jak praktyki turystyczne przyczyniają się do rehabilitacji baz i innych obiektów powojskowych, jak przebiega proces negocjowania znaczeń w ramach i w odniesieniu do nich, wreszcie, jaki wpływ na praktyki turystyczne ma materialność miejsca. Wyniki badań ukazały, że w strefach zdemilitaryzowanych w Polsce i na Łotwie rozwijają się zróżnicowane praktyki turystyczne i kształtowane są określone wzory doświadczenia turystycznego, które nie mają związku z turystyką masową. W każdym konkretnym przypadku to materialność przestrzeni powojskowej wyznacza typ praktyk turystycznych, które się w niej rozwijają. W kontekście praktyk turystycznych materialne dziedzictwo byłych baz wojskowych jest przedstawiane jako coś niecodziennego, wartego zobaczenia. Jednocześnie kontemplowanie dziedzictwa militarnego i jego doświadczanie odbywa się w warunkach spokoju i bezpieczeństwa, co powoduje, że kreowane obrazy i doświadczenia stają się wysterylizowane i w gruncie rzeczy dalekie od zagrożeń, dla których bazy były tworzone, czyli oderwane od ich pierwotnych funkcji i znaczeń. Rozwój zróżnicowanych praktyk turystycznych ukazuje, że choć militarne dziedzictwo byłych sowieckich baz wojskowych jest znaczące w teraźniejszości, jest ono jednocześnie kontestowane, ambiwalentne i igrające z niepokojącymi wyobrażeniami, zarówno na temat przeszłości, jak i przyszłości.

Słowa kluczowe

baza wojskowa, dziedzictwo post-zimnowojenne, Łotwa, militarny, Polska, praktyki turystyczne, turystyka militarna.

Sources and literature

1. Benazzo, S., Napolitano, M., Vizgunova, E. (2018) From War Port to Artistic Hub: The Transformation of Latvia’s Karosta. Euronews. Available at: https://www.euronews.com/2018/11/14/from-war-port-to-artistic-hub-the-transformation-of-latvia-s-karosta (accessed 13 October 2022).
2. Beyrle, J. R. (1996) Case Study: The Withdrawal of Russian Military Forces from the Baltic States. Washington: National War College. Available at: https://apps.dtic.mil/sti/pdfs/ADA441390.pdf (accessed 12 October 2022). DOI: https://doi.org/10.21236/ADA441390.
3. Boldāne-Zelenkova, I. (2017) Mārciena – between Legacy and Nostalgia. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 149–170. DOI:10.7592/FEJF2017.70.boldane_zelenkova.
4. Brown, D., Bradley, J. (2015) Inside Skrunda-1: Latvia’s Secret Soviet City Turned Ghost Town. The Guardian. Available at: https://www.theguardian.com/world/2015/oct/22/inside-skrunda-1-latvia-soviet-abandoned-ghost-town (accessed 13 October 2022).
5. Crouch, D. (2008) Surrounded by Place. Embodied Encounters. Tourism. Between Place and Performance/ eds. S. Coleman, M. Crang. New York ; Oxford: Berghahn Books, pp. 207–218. DOI: https://doi.org/10.1515/9780857457134-018.
6. Culture & Information Center «K@2». Art Factories. Available at: https://www.artfactories.net/Culture-Information-Center-K-2-Karosta-Liepaja.html (accessed 13 October 2022).
7. Czarnecka, D. (2015a) Making Sense of the Past: (Re)constructing the Local Memorial Landscape in the Post-Soviet Base in Poland. Journal of Ethnology and Folkloristics, vol. 9, no. 2, pp. 21–40.
8. Czarnecka, D. (2015b) «Pomniki wdzięczności» Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i III Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej.
9. Czarnecka, D. (2016) (Re)konstruowanie topografii (nie)widzialności. Przestrzeń miejska i muzealna byłej bazy radzieckiej. Journal of Urban Ethnology, t. 14, ss. 143–161.
10. Czarnecka, D. (2017) The ‘Degraded’ Landscape of a Post-Soviet Military Base in Poland: Outside Vs. Inside View. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 121–148. DOI:10.7592/FEJF2017.70.czarnecka.
11. Czarnecka, D. (2019) Tourism as Remembrance Activity: The International Gathering of Military Vehicles in a Post-Military Base in Poland. Cesky lid, vol. 106, no. 4, pp. 463–490. DOI: https://doi.org/10.21104/CL.2019.4.03.
12. Demski, D. (2017) Values, Substantiality, and Passage of Time: Representations and Reinterpretations of Military Heritage. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 171–192. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.demski.
13. Demski, D. (2019) From Military Sites to Exhibitionary Arenas in Poland and Latvia, 2015–2019.Cesky lid, vol. 106, no. 4, pp. 491–514. DOI: https://doi.org/10.21104/CL.2019.4.04.
14. Demski, D., Czarnecka, D. (2015) Mapping Meanings in the Post-Soviet Landscape of Borne Sulinowo. Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls, no. 2 (95), pp. 96–120.
15. Demski, D., Czarnecka, D. (2018) A Site Shaped by Discontinuity: the Practices of Place-Making in a Post-Soviet Military Base in Poland. Suomen Antropologi. Journal of the Finnish Anthropological Society, vol. 43, no. 2, pp. 30–52. DOI: https://doi.org/10.30676/jfas.v43i2.69843.
16. GUS (2021) Polska w liczbach. Available at: https://www.polskawliczbach.pl/Borne_Sulinowo (accessed 12 October 2022).
17. Hackman, J. (2003) Past Politics in North-Eastern Europé: The Role of History in Post-Cold War Identity Politics. Post-Cold War Identity Politics: Northern and Baltic Experiences/ eds. M. Lehti, D. J. Smith. London: Frank Cass, pp. 93–116. DOI: https://doi.org/10.4324/9780203010693-14.
18. Harlov-Csortán, M. (2017) From the Borderland of the Iron Curtain to European and World Cultural Heritage. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 193–224. DOI: https://doi.org/10.7592/FEJF2017.70.harlov_csortan.
19. Jędrysiak, T., von Rohrscheidt, A. M. (2011) Militarna turystyka kulturowa. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
20. Koksarovs, R., Peach, G. (2010) Latvian Ghost Town Auctioned off for $3.1 Million. Associated Press. Available at: https://web.archive.org/web/20100208183054/http://news.yahoo.com/s/ap/20100205/ap_on_re_eu/eu_latvia_town_for_sale (accessed 13 October 2022).
21. Kowalski, K. (2013) O istocie europejskiego dziedzictwa – rozważania. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury.
22. Krogulski, M. L. (2001) Okupacja w imię sojuszu: Armia Radziecka w Polsce 1956–1993. Warszawa: Wydawnictwo von Borowiecky.
23. LCTA Lauku ceļotājs. Military Heritage Management Guidelines (2011). Available at: https://www.celotajs.lv/cont/prof/proj/GreenBelt/dokumenti/vadlinijas/Militaro_objektu_apsaimniekosanas_vadlinijas_eng_kopija.pdf (accessed 13 October 2022).
24. Lennon, J., Foley, M. (2000) Dark Tourism: The Attraction of Death and Disaster. London: Continuum.
25. MacCannell, D. (2005) Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej. Warszawa : Muza.
26. Macdonald, S. (2006) Undesirable Heritage: Fascist Material Culture and Historical Consciousness in Nuremberg. International Journal of Heritage Studies, vol. 12, no. 1, pp. 9–28. DOI: https://doi.org/10.1080/13527250500384464.
27. Macdonald, S. (2009) Difficult Heritage: Negotiating the Nazi Past in Nuremberg and Beyond. London ; New York: Routledge.
28. Mažeikienė, N., Gerulaitiené, E. (2022) Negotiating Post-Nuclear Identities Through Tourism Development in the ‘Atomic Town’ Visaginas. Journal of Baltic Studies, vol. 53, no. 2, pp. 1–21. DOI: https://doi.org/10.1080/01629778.2022.2092163.
29. Meskell, L. (2002) Negative Heritage and Past Mastering in Archaeology. Anthropological Quarterly, vol. 75, no. 3, pp. 557–574.
30. Mildeberg, S., Vider, J. (2022) Soviet Heritage (scape) in Sillamäe: Documenting the Potential in an Emerging Tourism Destination. Societies, vol. 12, no. 127, pp. 1–19.
31. Miller, D. (1987) Material Culture and Mass Consumption. Oxford: Blackwell.
32. Miller, D., Horst, H. A. (2012) The Digital and the Human. A Prospectus for Digital Anthropology. Digital Anthropology/ eds. H. A. Horst, D. Miller. New York: Berg, pp. 3–35.
33. Pickering, P., Westcott, R. (2003) Monuments and Commemorations: A Consideration. Humanities Research, vol. 10, no. 2, pp. 1–8.
34. Pokojska, W., Suszczewicz, M. (2016) Turystyka miejsc niechcianych – poradzieckie garnizony w Polsce Zachodniej. Turystyka Kulturowa, no. 2, pp. 101–115.
35. Reed, C. L. (2017) How Radioactive Ukraine Is Bringing in the Tourists? Financial Review. Available at: https://www.afr.com/life-and-luxury/travel/how-radioactive-ukraine-is-bringing-in-the-tourists-20170730-gxlk6k (accessed 10 October 2022).
36. Saunders, N. J. (2005) Culture, Conflict and Materiality: The Social Lives of Great War Objects. Materializing the Military/ eds. B. Finn, B. C. Hacker. London: Science Museum, pp. 77–94.
37. Seljamaa, E. H., Czarnecka, D., Demski, D. (2017) «Small Places, Large Issues»: Between Military Space and Post-Military Place. Folklore. Electronic Journal of Folklore, vol. 70, pp. 7–18. DOI:10.7592/FEJF2017.70.introduction.
38. Smalinskis, N. (2009) The Daugavgrīva Fortress and Events Nearby, Baltic Country Holidays – Litva, Lithuania, Estonia. Available at: https://www.celotajs.lv/en/e/story/view/daugavgrivascietoksnis/ff80808124a4042a0124a5c5f36b00bd?0 (accessed 13 October 2022).
39. Strömberg, P. (2010) Swedish Military Bases of the Cold War: The Making of a New Cultural Heritage. Culture Unbound, vol. 2, pp. 635–663.
40. Tunbridge, J. E., Ashworth, G. J. (1995) Dissonant Heritage: The Management of the Past as a Resource in Conflict. Chichester ; New York: John Wiley.
41. Woitsch, J., Pauknerová, K. (2019) From an Intelligence Tower to a Tower of Joy: The Story of Havran in the Former Iron Curtain Buffer Zone. Cesky lid, vol. 106, no. 4, pp. 409–438.